Historia

Fundacja Zakłady Kórnickie 1925-1953 i jej restytucja w 2001 r.

Fundacja Zakłady Kórnickie (FZK) zawdzięcza swe powstanie darowiźnie Jadwigi z Działyńskich Zamoyskiej oraz jej synowi – Władysławowi Zamoyskiemu, którzy należący do nich majątek przekazali w całości Narodowi Polskiemu. Na mocy ustawy sejmowej z 30 lipca 1925 r. Wolą darczyńców było, aby majątek FZK był niepodzielny i przeznaczony rzeczywiście na cele opisane w ustawie. Wskazuje to dobitnie, że fundatorzy, jak i ówczesny sejm, pragnęli ustanowienia normy prawnej specjalnej, wychodzącej poza zakres działania ustaw ogólnie regulujących jakąś dziedzinę życia. Intencje te podkreśla jeszcze przyjęcie patronatu Prezydenta i Prymasa Polski. Sejm intencje fundatorów zaaprobował stwarzając lex specialis, która w myśl doktryny prawnej zawsze jest przed lex generalis. Powołano Fundację mocą specjalnej ustawy – tak jak chcieli donatorzy. Miało to uchronić ją przez ingerencją w jej funkcjonowanie władzy państwowej. Ustawę sejmową z 1925 r. na zasadzie której FZK utrzymywała żeńskie szkoły gospodarstwa domowego w Kuźnicach i w Kórniku, Bibliotekę Kórnicką wraz z Muzeum, Zakład Badania Drzew i Lasu (obecnie Instytut Dendrologii PAN). Poza tymi zakładami majątek Fundacji stanowiły: 6757 ha użytków rolnych, 712 ha jezior, 4943 ha lasów, tartak, gorzelnia, domy mieszkalne w Kórniku, Pałac Działyńskich w Poznaniu oraz dobra zakopiańskie o łącznej powierzchni 6538 ha. Dochód netto przeznaczony był na realizację celów statutowych, w tym utrzymanie zakładów naukowych i szkolnych.

Po II wojnie światowej

Po zakończeniu II wojny światowej na mocy dekretu z 12 grudnia 1944 r. Państwo przejęło lasy należące do FZK, które przed wojną przynosiły 60% dochodów. Majątki rolne po II Wojnie Światowej pozbawione były całkowicie inwentarza żywego. Sytuacja finansowa majątków rolnych była katastrofalna, a utrudnienia w uzyskaniu kredytów obrotowych ten stan rzeczy pogłębiały.

W tym stanie rzeczy władze Fundacji – zgodnie z zaleceniem Prezydenta jako patrona Fundacji – zdecydowały się na przekazanie gospodarstw rolnych Państwu, z tym, że Państwo miało przejąć utrzymanie zakładów. Dopóki obowiązywała ustawa o FZK przekazanie to było na zasadzie zarządu i użytkowania. W wyniku ustaleń poczynionych z Ministrem Rolnictwa przejęto w użytkowanie majątki rolne FZK przez Państwowe Gospodarstwa Rolne. W tym samym trybie, w połowie 1949 r., przejęto Szkołę Domowej Pracy Kobiet w Kuźnicach i po dwóch latach ja zlikwidowano. W 1950 r. Ministerstwo Szkolnictwa Wyższego wzięło w dzierżawę – za symboliczna opłatą – Zakład Dendrologii i Pomologii w Kórniku. Ten dość zagmatwany stan prawny nieruchomości FZK powstał raczej viva facti aniżeli aktów prawnych i mógł być uregulowany przy okazji wprowadzenia w życie dekretu z 24 kwietnia 1952 r. o rozwiązaniu FZK (Dz. U. nr 25 poz. 172). Była ku temu delegacja art. 5 ust. 2 tejże ustawy. Na konferencji wszystkich zainteresowanych stron, która odbyła się na Prezydium Rady Ministrów w Warszawie ustalono, że Polska Akademia Nauk (PAN) przejmie cały majątek zniesionej Fundacji a następnie wydzieli z niego obiekty dla niej niepotrzebne i przekaże innym resortom. W 1953 r. PAN przejęła „w papierze” wszystko, a faktycznie tylko te obiekty, które były w posiadaniu FZK i Ministra Szkół Wyższych i Nauki. Inne nieruchomości zostały przekazane innym resortom. Natomiast PGR-y nigdy nie chciały uznać, iż uchwała Rady Ministrów dotyczyła całego majątku pofundacyjnego i wszelkie usiłowania PAN mające na celu uregulowanie stosunków z PGR-ami nie dały rezultatu.

Restytucja Fundacji

Ten stan rzeczy trwał do 1989 roku, wówczas to powołano Agencję Własności Rolnej Skarbu Państwa (AWRSP), która przejęła grunty rolne i nieruchomości zabudowane będące dotychczas we władaniu PGR-ów. Zadaniem Agencji była sprzedaż, bądź wydzierżawienie przejętych nieruchomości rolnych. Oznaczało to, że grunty pofundacyjne mogły być sprzedane. Proces ten rozpoczął się w rejonie Gądek gm. Kórnik, gdzie Agencja sprzedała około 130 ha gruntów pofundacyjnych. Działania te zaniepokoiły ludzi, którym idee Działyńskich i Zamoyskich pozostały blisie. Pierwsze konkretne działania w kierunku restytucji FZK podjął wraz ze współpracownikami ówczesny dyrektor Biblioteki Kórnickiej PAN – prof. dr hab. Jerzy Wisłocki. Sprawą byłej Fundacji zainteresowano władze PAN, Urząd Wojewódzki i Unię Wielkopolan. Rozważano wówczas dwa warianty rozwiązań:

• restytucję Fundacji,
• scalenie całego majątku pofundacyjnego pod zarządem PAN.

Prezydium PAN wyrażało pogląd, że należy doprowadzić do scalenia majątków byłej Fundacji pod zarządem PAN. Argumentem na rzecz takiego rozwiązania był fakt, że PAN przez 40 lat z należytą starannością realizowała cele byłej Fundacji w otrzymanym w 1953 r majątku pofundacyjnym. Nie wyznaczono jednak prawnej drogi do osiągnięcia tego celu. Działania w tym kierunku podjęła w swym stanowisku z 1992 r Rada Miasta i Gminy Kórnik, zwracając się w sprawie reaktywowania Fundacji do Prezydenta RP Lecha Wałęsy. Na tym etapie działań na rzecz restytucji Fundacji etap kórnicki został w 1997 r. kontynuowany przez oddział PAN w Poznaniu z jej ówczesnym prezesem prof. dr hab. Andrzejem B. Legockim. Po wielu dyskusjach i konferencjach w których uczestniczyli parlamentarzyści, przedstawiciele AWRSP, oddziału poznańskiego PAN, sformułowano stanowisko, że jedyną drogą odtworzenia FZK jest jej restytucja. Prof. dr hab. Andrzej B. Legocki otrzymał 12 kwietnia 1997 r. od Sekretarza Generalnego PAN notarialne pełnomocnictwo do […] podejmowania wszelkich czynności związanych z restytucja Fundacji pod nazwa „Zakłady Kórnickie” z siedzibą w Kórniku, a w związku z tym reprezentuje PAN wobec wszystkich władz, urzędów, sądów, instytucji, osób prawnych i fizycznych, do składania wszelkich oświadczeń, wniosków, pism […].

Od połowy 1997 r. odbywały się regularne spotkania w oddziale PAN w Poznaniu organizowane przez prof. A. B. Legockiego. Najpierw rozpoczęto prace nad ewidencją nieruchomości zabudowanych i niezabudowanych byłej FZK. Koordynację tych prac prof. A. B. Legocki powierzył dr Zbigniewowi Kaliszowi. Spotkania na których omawiano poszczególne etapy prac odbywały się w oddziale PAN w Poznaniu: 27 maja, 16 czerwca, 16 lipca 1997 r. W tych roboczych spotkaniach najczęściej uczestniczyli: prof. A. B. Legocki, mec. Mieczysława Szymańska, mec. Rafał Przystański, prof. Jan Węglarz, mgr Teresa Senkus – dyrektor oddziału PAN w Poznaniu i dr Zbigniew Kalisz. Prace wykonane w 1997 r. umożliwiły mec. R. Przystańskiemu przygotowanie projektu ustawy o FZK. Na początku 1998 r. tym projektem zainteresowano parlamentarzystów z Wielkopolski. Pierwsze spotkania odbyły się w wąskim gronie w którym uczestniczyli posłowie: Marcin Libicki i Marek Zieliński. W trakcie tych spotkań zastanawiano się nad trybem prac parlamentarnych nad projektem ustawy. Poseł M. Libicki, po konsultacjach z posłami UW i AWS z Wielkopolski, zgodził się być sprawozdawcą tego projektu ustawy. O wszystkich podejmowanych działaniach prof. A. B. Legocki informował środki masowego przekazu na konferencjach prasowych w oddziale PAN w Poznaniu m.in. 12 stycznia 1998 r., 14 września 1998 r., 15 stycznia 1999 r. i 21 września 2001 r. Również ówczesny Prezes Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa – Adam Tański włączył swój urząd w prace nad restytucją Fundacji, wydając zarządzenia o wstrzymaniu obrotu nieruchomościami FZK. 14 września 1998 r. parlamentarzyści AWS i Unii Wolności z Wielkopolski przyjęli stanowisko w którym „[…] wyrażają zdecydowana wolę podjęcia starań legislacyjnych zmierzających do restytucji Fundacji Zakłady Kórnickie i wniesienia projektu do laski marszałkowskiej”.

W ślad za tym 26 listopada 1998 r. posłowie wnioskodawcy wnieśli projekt ustawy o FZK na ręce Marszałka Sejmu. Projekt ustawy został skierowany do Rządu oraz Komisji Nauki, Edukacji i Młodzieży oraz Skarbu Państwa, Uwłaszczenia i Prywatyzacji. Rząd zajął stanowisko w sprawie projektu ustawy (2 marca 1999 r., 31 sierpnia 1999 r., 13 września 2000 r.). W pierwszym stanowisku wobec poselskiego projektu ustawy o FZK, Rada Ministrów uznała, że powołanie Fundacji na zasadach określonych w projekcie nie znajduje uzasadnienia, ponieważ zaproponowane rozwiązania są sprzeczne z przepisami Ustawy z dn. 26 listopada 1998 r. o finansach publicznych. Ponadto Rząd wskazał w proponowanych rozwiązaniach na następujące sprawy:

• niespójności z przepisami Ustawy z dn. 12 stycznia 1991 r. o Komitecie Badań Naukowych w zakresie utworzenia możliwości finansowania ze środków zapisanych w budżecie państwa na naukę będących w dyspozycji Przewodniczącego KBN, dotowania przez FZK placówek naukowych,
• niespójności z przepisami Ustawy z dn. 25 lipca 1985 r. o jednostkach badawczo-rozwojowych w zakresie zadań jednostek naukowych i jednostek badawczo-rozwojowych oraz ich celów.

Rada Ministrów zwróciła także uwagę , że szczególny tryb tworzenia fundacji reguluje Ustawa z dn. 06 kwietnia 1984 r. o fundacjach i stosownie do przepisów tej ustawy obowiązujący tryb zakładania fundacji wymagał m.in. notarialnego oświadczenia woli o ustanowieniu fundacji oraz dokonania wpisu do rejestru przez Sąd Rejestrowy. Projekt poselski – argumentował Rząd – przewidywał powołanie FZK na drodze ustawy – było to spowodowane brakiem odpowiednich uregulowań dotyczących przywrócenia bytu prawnego FZK.

Niezależnie od powyższego Rada Ministrów zgłosiła szereg szczegółowych uwag do projektu ustawy. Jednocześnie Rząd w swym stanowisku wnosił o dokładne zestawienie składników majątkowych przyszłej Fundacji wraz z opisem aktualnego stanu prawnego tego majątku. W konkluzji swego stanowiska Rada Ministrów uznała, że utworzenie FZK na zasadach określonych w projekcie poselskim nie jest uzasadnione.

W tej sytuacji prof. A. B. Legocki zwrócił się o opinię prawną w tej sprawie do prof. Stanisława Sołtysińskiego. Stosowna opinia przy udziale prof. Aurelii Nowickiej została opracowana i przekazana 4 maja 1999 r. wnioskodawcą. W konkluzji czytamy:

1. W świetle obowiązującego prawa brak jakichkolwiek przeszkód prawnych do ustanowienia Fundacji „zakłady Kórnickie” w drodze ustawy.
2. Ustanowienie Fundacji w drodze aktu normatywnego stanowić będzie tryb odrębny w stosunku do przewidzianej w ustawie fundacji, a zatem nie będą miały zastosowania przepisy tej ustawy dotyczące tworzenia fundacji w drodze oświadczenia woli (czynności cywilno-prawnej).
3. Ustanowienie Fundacji w drodze ustawy nie pozostaje w sprzeczności z ustawą o finansach publicznych, gdyż uchwalenie ustawy – będące aktem stanowiącym prawo – w żadnym razie nie może być traktowane jak tworzenie fundacji przez Skarb Państwa w rozumieniu art. 23 tej Ustawy.
4. Rozumiemy, że z punktu widzenia polityki Państwa, realizowana przez Radę Ministrów inicjatywa ustawodawcza wyrażona w poselskim projekcie ustawy o Fundacji – Zakłady Kórnickie może wzbudzać pewne wątpliwości związane z uchwaleniem ustawy, której w prawnym sensie może być przypisany charakter aktu reprywatyzacyjnego. Z drugiej jednak strony należy uwzględnić szczególny status Fundacji powołanej Ustawą przez Sejm II Rzeczypospolitej, której majątek stanowiły dobra „oddane Narodowi Polskiemu” przez przedstawicieli rodów Działyńskich i Zamoyskich.
5. Uznając za słuszne stanowisko, że fundacje powinny powstawać ze środków prywatnych wyrażamy przekonanie, że w niniejszej sprawie kryterium to jest spełnione, gdyż Państwo przeznaczy na wyposażenie nowotworzonej osoby prawnej mienie Fundacji zniesionej dekretem z 1952 r. stanowiących spuściznę wspaniałych rodów Wielkopolski. Ustanowienie Fundacji w drodze ustawy jest w obowiązującym stanie prawnym jedynym sposobem, dzięki któremu mogą być realizowane słuszne cele Fundacji „Zakłady Kórnickie” w nowych warunkach społecznych i gospodarczych przy wykorzystaniu tej części mienia zniesionej Fundacji, która zostanie przeznaczona na wyposażenie Fundacji.
6. Uchwalenie ustawy będzie zgodne z zasadami sprawiedliwości społecznej, które – stosownie do art. 2 Konstytucji – urzeczywistnia Rzeczpospolita Polska jako demokratyczne państwo prawne.

Opinia ta w zasadniczy sposób przyspieszyła prace legislacyjne nad projektem ustawy. Rząd w drugim stanowisku w tej sprawie z dnia 31 sierpnia 1999 r. uznał:
„[…] za słuszne cele Fundacji określone w art. 5 projektu ustawy, gdyż nawiązują do zasad pracy organicznej, działalności na rzecz rolnictwa, edukacji i kultury Ziemi Wielkopolskiej oraz dotyczą tworzenia podstaw do wzorcowych zasad gospodarowania zasobami rolnymi”.

Rząd stwierdził, że w toku dalszych prac legislacyjnych nad projektem niezbędne będzie określenie skutków finansowych dla budżetu państwa, w związku z wejściem w życie projektowanej ustawy. Wątpliwości rządu nadal budził zapis art. 8 projektu ustawy, gdyż przepis ten – zdaniem Rządu – nie określał zakresu następstwa prawnego fundacji w stosunku do fundacji powołanej na mocy ustawy sejmowej z 1925 r. W tej sytuacji Rząd proponował zawieszenie przepisów chroniących prawa tych podmiotów zadaniem których jest uznanie byłej FZK.

Z tymi uchwałami Rząd uznał, że projekt poselski ustawy powinien być przedmiotem dalszych prac legislacyjnych w toku których należałoby dokonać stosownych uzupełnień i usunąć przedstawione w stanowisku Rządu wątpliwości. Rząd zastrzegł sformułowanie ostatecznego stanowiska po zapoznaniu się z wykazem składników majątkowych projektowanej Fundacji, w związku z tym Rząd w trakcie prac sejmowych nad projektem ustawy zgłosił szereg nowych poprawek. Marszałek Sejmu – Maciej Płażyński zwrócił się do Premiera z prośbą aby Rada Ministrów ponownie zajęła stanowisko wobec poselskiego projektu ustawy. Rada Ministrów w swym stanowisku podzieliła pogląd wyrażony przez Prezydium Komisji Nauki, Edukacji i Młodzieży oraz Komisji Skarbu Państwa, uwłaszczenia i prywatyzacji. Rząd uznał, że projektowana ustawa ma charakter szczególny, a zawarte w niej ustalenia są kontrowersyjne. Jednakże ze względu na zaistnienie nowych okoliczności (nowej interpretacji art. 23 Ustawy o finansach publicznych z dnia 26 XI 1998 r.) FZK może być powołana w drodze odrębnej ustawy, stanowiącej regulację szczególną w stosunku do trybu tworzenia fundacji określonej w ustawie z 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach. Rząd jednocześnie podnosił, że takie rozwiązanie będzie stanowiło wyłom w zasadzie przyjętej przez Sejm RP, bowiem statutowe cele FZK zgodnie z art. 6 projektu ustawy będą realizowane przy wykorzystywaniu mienia Skarbu Państwa, a w które FZK będzie nieodpłatnie wyposażona. Z tego też powodu w przekazanym Sejmowi RP stanowisku Rządu podkreślono, że w trakcie dalszych prac legislacyjnych nad projektem niezbędne jest określenie skutków finansowych do budżetu państwa związanych z wejściem w życie projektowanej ustawy. Ponadto – zdaniem Rządu – należało dokonać szczegółowego określenia składników majątkowych w które byłaby wyposażona przyszła Fundacja wraz z określeniem aktualnego stanu prawnego i wyceny majątku. Uznano także za niezbędne dokonanie zmiany art. 6 projektu ustawy w ten sposób, aby po wykreśleniu z ust. 1 punkt 2 uzupełnić ustawę nowym wstępem, w myśl którego załącznik do ustawy określić miał szczegółowe składniki majątkowe przekazane przyszłej Fundacji. Zdaniem Rządu to określenie składników majątkowych zapobiegnie ewentualnemu zbyciu poszczególnych składników majątkowych Fundacji. Zdecydowano także, że przekazany majątek nie powinien obejmować lasów i innych nieruchomości zarządzonych przez Lasy Państwowe oraz parki narodowe, a także nieruchomości oddane w użytkowanie wieczyste PAN lub placówek naukowych PAN. Ponadto Rada Ministrów podtrzymała stanowisko, że poselski projekt ustawy powinien być przedmiotem dalszych prac legislacyjnych, w toku których należy dokonać stosownych uzupełnień i usunąć istniejące wątpliwości.

Komisja Skarbu Państwa, Uwłaszczenia i Prywatyzacji oraz Edukacji, Nauki i Młodzieży pracowały nad projektem do 24 sierpnia 2001 r., wówczas to Sejm uchwalił Ustawę o FZK, to samo w dniu 18 września 2001 r. uczynił Senat, a Prezydent RP w dniu 11 października 2001 r. podpisał ustawę, która zaczęła obowiązywać po upływie 3 miesięcy od dnia ogłoszenia. Wydarzenia te poprzedził apel wystosowany do Prezydenta RP Aleksandra Kwaśniewskiego przez ówczesnego Przewodniczącego Rady Miejskiej w Kórniku – Seweryna Waligórę i Burmistrza Miasta i Gminy Kórnik – Zbigniewa Kalisza w którym m.in. czytamy: „W imieniu władz samorządowych Miasta i Gminy Kórnik zwracamy się z usilną prośbą i apelem do Pana Prezydenta o podpisanie i tym samym umożliwienie wejścia w życie ustawy o restytuowaniu Fundacji Zakłady Kórnickie. Restytuować tę Fundację postanowił Ustawą Sejmową Sejm ostatniej kadencji […]. Wyrażamy głębokie przeświadczenie, że Pan Prezydent zechce wysłuchać apelu, który wystosowujemy w imieniu mieszkańców i władz samorządowych Ziemi Kórnickiej, i podpisze ustawę uchwalona przez Sejm”.

Fundacja zawiaduje obecnie w Wielkopolsce gruntami rolnymi o powierzchni 4.159,00 ha zabudowanymi i niezabudowanymi. Organami Fundacji jest 10 – osobowa Rada Kuratorów i 5 – osobowy Zarząd.